Planhigion y Nadolig

Mae’n syndod faint o blanhigion, yn goed ac yn flodau, rydan ni’n eu cysylltu â’r Nadolig erbyn heddiw, ac yn rhyfeddol hefyd faint ohonyn nhw sy’n cynnwys y gair ‘Nadolig’ yn eu henw. Felly, os cewch chi gyfle i gael pum munud bach distaw ar ôl yr Ŵyl, ella y basa chi’n lecio meddwl am rai ohonyn nhw.

Dyna chi gactws y Nadolig er enghraifft, sydd gyda llaw hefyd yn cael ei alw’n gactws y tegeirian neu gactws y cranc. Schlumbergera ydi enw’r genws ac mae tua chwe gwahanol rywogaeth o’r cactws yn tyfu yn ardal mynyddoedd arfordir de-ddwyrain Brasil. Mi fydd y planhigion yn tyfu ar goed neu greigiau sy’n gysgodol gyda lleithder uchel yn yr awyr. Yn ddiddorol iawn, Flor de Maio - blodyn Mai ydi’r enw ar y planhigyn ym Mrasil, gan ddangos ym mha fis mae o’n blodeuo yn Hemisffer y De. Erbyn heddiw, wrth gwrs, mae sawl croesiad wedi’i wneud a sawl cyltifar wedi’i dyfu ac mae blodau gwyn, pinc, melyn, oren, coch a phorffor i’w cael.

Un arall o’r planhigion hynny sy’n cael eu rowlio allan yn eu miloedd bob Nadolig ydi’r Poinsetia. Perthyn i deulu’r llaethlys (spurge) mae’r Poinsetia ac yn tyfu’n frodorol ym Mecsico a’r enw gwyddonol ydi Euphorbia pulcherrima. Mae’n cael yr enw Poinsetia ar ôl gŵr o’r enw Joel Roberts Poinsett, aned yn 1779 yn fab i Elisha Poinsett a Katherine Ann Roberts. Wel mae’n rhaid fod ‘na gysylltiad Cymreig yn fanna yn does! Beth bynnag Joel Poinsett oedd Gweinidog cyntaf yr Unol Daleithiau i Fecsico, a fo gyflwynodd y planhigyn i’r Unol Daleithiau yn 1825.

Llwyn neu goeden fach ydi’r planhigyn ac mae dail gwyrdd tywyll arni hi. Bractiau sy’n goch, er eu bod yn aml yn cael eu camgymryd am betalau. Er mwyn i’r bractiau ddatblygu’r lliw coch mae angen cyfnod o ffotogyfnodedd arnyn nhw, sef o leiaf deuddeg awr o dywyllwch ar bum diwrnod dilynol, ac ar yr un pryd mae angen digon o olau arnyn nhw yn ystod y cyfnod o oleuni. Does dim rhyfedd eu bod yn anodd i’w trin a’u tyfu yn y tŷ!

Roedd yr Asteciaid yn defnyddio’r planhigyn yma i gynhyrchu lliw coch, ac fel meddyginiaeth i ostwng twymyn, ac mae’n cael ei alw’n Blodyn Noswyl Nadolig ym Mecsico. Yn Hwngari Blodyn Santa Clôs ydi’r enw. Mae’n debyg fod cysylltiad y Poinsetia â’r Nadolig wedi cychwyn yn yr unfed ganrif ar bymtheg ym Mecsico lle roedd merch fach dlawd o’r enw Pepita. Doedd ganddi hi ddim digon o arian i roi anrheg i ddathlu pen blwydd yr Iesu ond fe gafodd ei hysbrydoli i gasglu ‘chwyn’ o ochr y ffordd a’u gosod ar yr allor. Fe ymddangosodd y bractiau coch o’r ‘chwyn’ a datblygu i fod yn Poinsetia hardd.

Yng Nghymru, y planhigion rydan ni’n eu cysylltu’n draddodiadol â’r Nadolig ydi’r gelynnen, yr eiddew, yr uchelwydd a’r pinwydd. Mae’r gelynnen yn gysylltiedig â symbolaeth Gristnogol ers y canol oesoedd, ac yn garol Saesneg, The Holly and the Ivy, mae’r celyn yn cynrychioli’r baban Iesu a’r eiddew yn symbol o’r forwyn Fair.  Mae’r pigau sydd ar ddail y celyn yn atgoffa credinwyr o’r pigau ar goron ddrain Crist a’r aeron coch o’r gwaed a dywalltwyd.

Roedd y Rhufeiniaid yn defnyddio’r celyn i addurno eu tai yng nghanol y gaeaf wrth ddathlu Gŵyl Satwrnalia a chredai’r derwyddon fod dail y celyn yn cadw ysbrydion drwg i ffwrdd. Roedd y gelynnen hefyd yn cael ei gweld fel symbol o ffrwythlondeb ac ystyrid ei fod yn anlwcus iawn i gwympo celynnen.

Roedd boncyff y Nadolig hefyd yn rhan o’r traddodiad Cristnogol ac yn un arall sydd â’i wreiddiau ymhell, bell yn ôl. Roedd yn arferiad dewis boncyff yn arbennig a’i gario i mewn ar yr aelwyd dros Ŵyl y Nadolig i gynnig cynhesrwydd, ac yn sicr mae’r goeden Nadolig wedi hen ennill ei phlwy yn ein cartrefi.

Sut bynnag y byddwch chi’n addurno eich cartref eleni, gobeithio y cewch chi Ŵyl dangnefeddus.

Clust yr Iddew

‘Radeg yma o’r flwyddyn, os lapiwch chi amdanoch yn gynnes, a mynd allan i gerdded mewn coedlannau, neu ambell dro ar goed ochr y ffordd hyd yn oed, mi welwch rywbeth sy’n edrych fel rwber yn tyfu ar y coed, yn felfedaidd frown ac sy’n edrych yn debyg i glust. Ffwng ydi o a clust yr Iddew (Auricularia auricula-judae; Jew’s ear neu Jelly ear fungus) ydi ei enw.

Fel arfer mae ‘na nifer yn tyfu hefo’i gilydd ar goeden ac mi fyddan tua modfedd neu ddwy ar draws ond mi allan fod cyn gymaint â phedair modfedd o hyd. Mae’r siâp yn gwbl nodweddiadol ac yn edrych naill ai fel clust neu fel cwpan, ac mae un ochr wedi glynu’n sownd wrth y goeden. Wrth i chi gyffwrdd ynddo mae teimlad gelatinaidd iddo, fel lastig bron ond os bydd yn sych, mae’n troi’n galed. Fel arfer lliw brown neu gochlyd hefo argoel o borffor sydd ynddo ond yn aml iawn mae blew bychan bach yn ei orchuddio sy’n rhoi mymryn o liw llwyd iddo ac yn gwneud iddo edrych yn felfedaidd. Mae ‘na nifer o rychau arno hefyd.

Mae’n cael yr enw clust yr Iddew ar ôl Jwdas Iscariot yn y Beibl. Mae sôn fod Jwdas wedi crogi ei hun ar goeden ysgawen wedi iddo fradychu Iesu Grist, a’r chwedl oedd mai ysbryd Jwdas yn ailymddangos oedd y ffwng yma. Judas’s Ear oedd yr enw cyffredin arno yn Saesneg tan ddiwedd y pedwaredd ganrif ar bymtheg pan gafodd ei fyrhau i Jew’s Ear. Fe geisiwyd newid yr enw eto i Jelly Ear, ond rywsut dydi hwnnw ddim i weld fel tasa fo wedi cydio.

Mi fedrwch chi fwyta’r ffwng ond does ‘na ddim ryw lawer o flas arno, medda nhw i mi ond ei fod o braidd fel bwyta rwber. Dydw i erioed wedi trio ei fwyta fy hun a rywsut dwi ddim yn meddwl y gwna i chwaith!

Mae’r madarch yma’n boblogaidd iawn yn Tsieina, ble maen nhw’n ei ddefnyddio i baratoi cawl sy’n cynnwys y ffwng, cyw iâr a sinsir ymysg cynhwysion eraill er mwyn trin anwyd a thwymyn. Mae tystiolaeth ei fod wedi ei dyfu yn Tsieina ganrifoedd yn ôl i’r union berwyl yma.  

Defnyddiwyd clust yr Iddew yn feddyginiaethol gan sawl doctor dail dros y canrifoedd. Roedd yn arfer cael ei ddefnyddio i wneud powltris os oedd llid ar y llygad ac ar gyfer dolur gwddw. Maen debyg fod John Gerard, y meddyg o oes Elizabeth I a ysgrifennodd Historie of Plants, yn argymell defnyddio clust yr Iddew. Roedd angen berwi’r madarch mewn llefrith neu eu gadael i fwydo mewn cwrw dros nos a dylid yfed hwn yn araf i gael gwared â dolur gwddw,

Fe wnaeth John Pechey, meddyg llysiau arall o’r ail ganrif ar bymtheg, nodi y byddai clust yr Iddew yn cadw’n iawn am flwyddyn unwaith roedd wedi cael ei sychu, ac roedd yn ei argymell naill ai wedi ei ferwi mewn llefrith neu wedi ei fwydo mewn finegr i garglo er mwyn cael gwared â haint o’r geg a’r trwyn.  

Mae’n debyg fod clust yr Iddew hefyd wedi ei ddefnyddio fel trwyth tynhaol neu styptig am ei fod yn gallu amsugno dŵr. Mae tystiolaeth iddo gael ei ddefnyddio at y clefyd melyn yn yr Iwerddon. Yn rhyfeddol, roedd o’n dal i gael ei werthu yn Covent Garden tan y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Mae adroddiad o Ghana mor ddiweddar â 2005 wedi nodi ei fod yn cael ei ddefnyddio yno fel tonig. Mi fyddai’n ddifyr iawn clywed os oes rhywun naill ai wedi’i fwyta neu wedi ei ddefnyddio’n feddyginiaethol.

Os ydach chi eisiau mynd i chwilio am glust yr Iddew, yr ysgawen ydi’r goeden i chwilio amdani ac mae’n bur debyg y bydd y ffwng yn tyfu ar ddarn o’r goeden sydd heb risgl ac yn amlach na pheidio mi welwch chi nhw yn tyfu naill ai mewn rhes neu mewn clwstwr.

Burton Mere

Ddechrau mis Rhagfyr, mi ges i’r cyfle i fynd draw i warchodfa’r Gymdeithas Gwarchod Adar yn Burton Mere hefo criw Galwad Cynnar. Mae’r warchodfa natur hon ar yr Afon Ddyfrdwy ac yn croesi’r ffin rhwng Sir y Fflint a Swydd Gaer. Rydach chi’n cyrraedd yna o ochr Lloegr ac yn dilyn y ffordd i gyfeiriad pentref bach Burton a dal i ddilyn yr arwyddion nes y dowch chi i’r warchodfa.

Mi ges fy siomi ar yr ochr orau wrth gerdded i lawr tuag at y dderbynfa o weld adeilad mor nobl yno. Rydach chi’n mynd i fewn drwy’r cefn ac mae ffenestri mawr yn eich wynebu sy’n edrych dros y warchodfa ac i gyfeiriad y Ddyfrdwy a Sir y Fflint. Roedd ‘na hefyd stof yn cynhesu’r lle – rhywbeth oedd yn cael ei werthfawrogi’n fawr ar fore oer, ac roedd paned a mins peis yno!

Fe brynodd y Gymdeithas y tir ar lannau’r Ddyfrdwy yn 1986, ac mae’n gymysgedd o wlypdir, coed a chaeau âr. Agorwyd y warchodfa yn 1992 a chreu tri phwll bas a llwybrau yn arwain i’r cuddfannau sy’n edrych dros y pyllau. Ers hynny, prynwyd rhagor o dir ac fe agorwyd y warchodfa fel ag y mae hi heddiw gan Iolo Williams yn 2011.

Inner Marsh Farm ydi’r enw ar y darn yma o dir ac mae’r enw’n dweud y cyfan mewn gwirionedd am y cynefin.  Roedd yn arfer bod yn ddarn mwdlyd lle roedd y llanw’n ei gyrraedd tan ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Cafodd ei adfer wrth adeiladu’r rheilffordd o Wrecsam i Bidston, a defnyddiwyd y tir wedyn i bori, saethu hwyaid a ffermio, gan dyfu cnydau yn bennaf.  

Roedd yn braf cerdded ar hyd y llwybrau ac mae amrywiaeth o rydwyr i’w gweld yma drwy’r gaeaf ac yn ystod y tymhorau mudo. Mae nifer helaeth o’r rhostog gynffonddu (Limosa limosa; black-tailed godwit), y pibydd coesgoch mannog (Tringa erythropus; spotted redshank), y pibydd coeswyrdd (greenshank) a’r pibydd torchog (ruff).

Yn y gaeaf mae llawer o hwyaid i’w gweld yma gan gynnwys yr hwyaden lostfain ((Anas acuta; pintail), yr hwyaden lydanbig (Spatula clypeata; shoveller), y gorhwyaden (teal) a’r chwiwell (widgeon), a niferoedd bach o elyrch Bewick ac elyrch y Gogledd. Uwchben y gors mi fedrwch weld adar ysglyfaethus yn hela gan gynnwys y dylluan glustiog, y boda tinwyn, boda’r gwerni, y cudyll bach, y cudyll coch a’r hebog tramor.

Mae nifer o adar yn nythu yma, rhai fel y gornchwiglen a’r pibydd coesgoch. Mae’r cambig (Recurvirostra avosetta; Avocet) hefyd yn nythu ar y pyllau newydd sydd yma.

Ond yr hyn dynnodd fy sylw i yn anad dim oedd y gwlâu o’r gorsen ysig (Typha latifolia; Reedmace) oedd yn tyfu o boptu’r llwybr ar un rhan o’r warchodfa. Mae ‘na sawl enw Cymraeg ar y gorsen gan gynnwys cynffon y gath, ffon y plant, ffynwewyr ellyllon, hesgen felfedog fwyaf, penmelfed a tapr y dŵr. Mae nifer o’r enwau yn disgrifio pen y planhigyn pan fydd y pen o hadau yn ffurfio ac yn creu pen sy’n debyg i rolbren bach o hadau. Wrth i’r rhain aeddfedu, ac mi gymer tua blwyddyn iddyn nhw wneud hynny, mae’r pen yn datod yn raddol a’r hadau’n cael eu rhyddhau ar y gwynt.

Mi fedrwch chi hefyd fwyta darnau o’r coesau ifanc a’r gwreiddiau ifanc, ir ac mae blas melys arnyn nhw. Mae’r hadau’n fwytadwy ac mae blas fel cnau arnyn nhw, ond mae’n goblyn o job eu tynnu nhw’n rhydd o’r holl flewiach meddal sydd o’u cwmpas nhw! Mae defnydd wedi’i wneud o’r gwreiddiau fel powltris ar gyfer penddyn, llosg a chlwyfau.

Mae mamaliaid fel llygoden bengron y dŵr a llygoden yr ŷd yn cael cartref yma ac ystlum y dŵr (Myotis daubentonii; Daubenton’s bat) sy’n bwydo uwchben y dŵr.

Mi ges i amser gwerth chweil yno, ac rydw i’n edrych ymlaen at gael dod yn ôl yn yr haf tro nesa er mwyn cael gweld rhai o’r blodau sydd â’u cynefin yma.

Darlledir rhaglen Galwad Cynnar o Burton Mere ar Radio Cymru fore Sadwrn, 21ain Ionawr 2017.

Ail Natur 122                                         7 Rhagfyr 2016

Diddorol iawn oedd llythyr John Ellis Jones, Hen Golwyn am y cais i gael gelod yn 1948 ac roedd hanes y defnydd o gelod, Hirundo medicinalis, yn yr erthygl o’r Pharmaceutical Journal 1994 yn ddifyr iawn, iawn. Mi es i chwilio ar y We i weld fedrwn i ddysgu rhywbeth am Biopharm a hyd y medra i weld maen nhw’n dal mewn busnes ac mae’r brif swyddfa yn dal i fod yn ardal Abertawe er fod ganddynt swyddfeydd mewn sawl lle dros y byd erbyn hyn.

Diolch hefyd i Morwenna Williams, Pentraeth am y dywediadau am y tywydd. Tybed sut byddwch chi’n darogan eira? Fydd hi’n Nadolig gwyn eleni?

Diolch yn fawr i Irene Williams, Cerrigceinwen am y llun o’r draenog a welodd yn yr ardd ar 26 Hydref eleni. Roeddech chi’n holi “Oni ddylai fod yn cysgu erbyn hyn?” Dim o anghenraid. Mae draenogod yn gaeafgysgu wrth gwrs, ond os ydi’r tywydd wedi bod yn ddigon cynnes ac fod digon o fwyd o gwmpas, yna mi all fod yn fis Tachwedd arnyn nhw’n mynd i gysgu. Y sbardun iddyn nhw fynd i chwilio am rywle clyd dros y gaeaf ydi’r tymheredd yn gostwng, ond hyd yn oed yng nghanol y gaeaf os cawn ni ambell i ddiwrnod go gynnes, mi allan nhw godi am ychydig a chwilio am fwyd. Dydi draenogod yng Ngogledd yr Affrig (Atelerix algirus)  ddim yn cysgu dros y gaeaf am fod digon o fwyd ar gael yno. Ond yma, ble mae’n oerach ac mae prinder bwyd, mi fydd y draenog yn adeiladu nyth iddo’i hun ac yn gaeafgysgu tan tua mis Ebrill pan fydd y tywydd yn dechrau cynhesu unwaith eto. Yn ystod y cyfnod yma, mi fydd ei dymheredd yn disgyn o 35 gradd Celsius i 15-20 gradd Celsius, ac mi fydd curiad y galon yn disgyn o 250 o guriadau y funud i 10 curiad y funud.

Tybed fyddwch chi’n mentro allan i dynnu lluniau yr adeg hon o’r flwyddyn? Mae’r gwahanol batrymau wneir gan farrug, rhew ac eira ar blanhigion a choed yn gallu bod yn eithriadol o hardd. Os byddwch chi’n tynnu lluniau, beth am eu rhannu â ni?

Mewn blwyddyn heb lawer o oleuni ynddi hi, mi ges i lygedyn bach o obaith yn ddiweddar a hynny gan y Gymdeithas Gwarchod Adar yng Nghymru. O’r diwedd, ar ôl blynyddoedd o waith cadwriaethol caled, cyhoeddodd y Gymdeithas bod aderyn y bwn (Botaurus stellaris; Bittern) wedi nythu ar Gors Ddyga neu Gors Malltraeth ym Môn yn ystod yr haf diwethaf - y tro cyntaf yng Nghymru mewn 32 o flynyddoedd.

Dydi’r aderyn yma ddim yn hawdd ei weld ac er ei fod o wedi bod ar Gors Ddyga ers rhai blynyddoedd, eleni mae o wedi magu. Mae’r ffordd mae’r gors yn cael ei rheoli yn golygu fod y cynefin yma nid yn unig yn dda ar gyfer aderyn y bwn ond hefyd ar gyfer nifer o rywogaethau bregus fel llygod y dŵr, telor y gwair a dyfrgwn, ac unwaith eto, mae’r rhain yn ffynnu yma hefyd.

Mae’n anodd gweld aderyn y bwn yn symud yn dawel drwy’r hesg ar lan y dŵr yn chwilio am bysgod. Fodd bynnag, yn y gwanwyn mae'r gwrywod yn enwog am eu sŵn uchel wrth iddynt ddenu cymar.

Gan fod yr aderyn yn un mor anodd ei weld bu’n rhaid i swyddogion y Gymdeithas Gwarchod Adar fod allan yn gynnar yn y bore ac yn hwyr gyda’r nos i geisio cadarnhau fod yr aderyn yn nythu yno. Mae aderyn y bwn yn hoff iawn o amgylchedd tawel a llonydd wrth fridio, ac felly roedd Cors Ddyga yn cynnig cynefin sydd bron yn berffaith iddo.

Gobeithio’n fawr y bydd yn para i nythu ar y gors am flynyddoedd i ddod.

Bywyd gwyllt y traeth yn y gaeaf                                                         30ain Tachwedd 2016

Bore gwyntog iawn oedd hi ar y traeth ym Mhorth Trecastell ond roedd hi’n llawer tawelach nag roedd hi wedi bod ynghanol Storm Angus y diwrnod cynt! Roedd y gwylanod yn methu’n glir â glanio a’r moresg ar fin y traeth yn cael eu chwalu i bob cyfeiriad gan y gwynt. Yn union ar ôl storm ydi’r amser gorau i ddŵad i’r traeth i weld be sy wedi cael ei olchi i’r lan gan ryferthwy’r gwynt a’r tonnau.

Roeddwn i’n ddigon ffodus i gael cwmni Nia Jones o Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gogledd Cymru ar y traeth. Mae Nia’n gweithio fel swyddog morol i’r Ymddiriedolaeth ac wedi hen arfer â bywyd y traeth. Yn ystod yr haf, mi fydd yr Ymddiriedolaeth yn aml yn codi pabell ar lan y môr ac yn gwahodd pobl a phlant sydd ar y traeth i ddod gyda nhw i chwilio a gweld y gwahanol bethau sydd i’w canfod pan fo’r môr ar drai.

Mae’r Ymddiriedolaeth hefyd yn trefnu nifer o ddigwyddiadau a theithiau, ar ddydd Sadwrn fel rheol, i wahanol draethau yng ngogledd Cymru ac mi fedrwch gael rhagor o fanylion ar eu gwefan(www.northwaleswildlifetrust.org.uk/cy ). Mi fydd Nia yn rhannu cardiau adnabod i bawb sy’n ymuno yn y gweithgaredd sy’n dangos lluniau o’r gwahanol rywogaethau mae modd eu gweld ar y traeth yn ystod y pedwar tymor. Un o’r rhywogaethau rydach chi’n debyg o’u gweld yn ystod y gaeaf ydi’r bioden fôr (Haematopus ostralegus; Oystercatcher) ac mi fedra i dystio fod hyn yn wir, ac oedd roedd hi yna a’i chri ddolefus ar y traeth.

Prosiect Cymru Tanddwr ydi’r prosiect gan yr Ymddiriedolaeth a hyd yn oed os nad oes neb hefo chi i’ch arwain ar daith a chyfeirio’ch llwybr, mi fedrwch dynnu lluniau eich hun a’u hanfon i dudalen Facebook (Underwater Wales) neu gyfri Twitter (@Underwater Wales) yr Ymddiriedolaeth a gofyn am gymorth. Er mai Saesneg ydi’r tudalennau yma, os holwch chi gwestiwn yn Gymraeg, mi wnewch chi dderbyn ateb yn Gymraeg.

Wrth i ni gerdded y traeth, un o’r pethau welsom oedd slefren fôr y lloer (Aurelia aurelia; Moon jellyfish) oedd yn syllu arnom yn unllygeidiog o ganol swp o wymon. Roedd hwdedd o wymon wedi ei luchio a’i adael ar y traeth ac roedd llawer iawn o’r gwymon yn ddarnau o’r môr-wiail mawr.

Rhywbeth arall hynod o ddiddorol y daethom ar ei draws oedd darn o’r llysywen  bendoll neu’r llysywen fôr (Conger conger; Conger eel) – yn anffodus roedd rhywbeth wedi bwyta ei phen ond roedd modd gweld ei bod yn un gweddol fawr hyd yn oed hefo hynny oedd yn weddill ohoni.

Yn anffodus, mae llawer iawn o blastig hefyd yn cael ei fwrw i’n traeth ac mi ddangosodd Nia gasgliad i mi o’r pethau mae hi wedi dod ar eu traws dros y blynyddoedd. Un oedd dyn bach plastig, ac roedd hwn yn degan oedd yn arfer cael ei roi mewn bag ‘Happy Meals’ McDonalds yn 2006: felly maen rhaid fod hwn wedi nofio cryn dipyn!

Pethau eraill sy’n cael eu golchi i’r lan ydi hen getris. Fedrwn i ddim dychmygu sut roedd hyn yn digwydd nes i Nia egluro fod saethu colomennod clai ar fyrddau llongau mordeithiau pleser yn arfer bod yn boblogaidd iawn rai blynyddoedd yn ôl. Roedd y cetris gwag yn cael eu taflu dros yr ochr i’r môr a’r cerrynt wedyn yn eu cario o’r Azores, heibio Cernyw ac yn raddol i fyny arfordir Cymru nes cyrraedd traethau fel Porth Trecastell. Tagiau o gewyll cimychiaid yng Nghanada ydi rhywbeth arall sydd wedi canfod ei ffordd yma.

Pwrs y forforwyn ydi un arall o’r pethau poblogaidd i’w weld ar y traeth, sef coden wyau morgi neu forgath yn amlach na pheidio.

Ar waethaf y gwynt oer, mi ges amser gwerth chweil yn edrych ar y rhyfeddodau wedi’r storm yng nghwmni Nia a chofiwch fod digon o weithgareddau’n cael eu trefnu gan yr Ymddiriedolaeth hyd yn oed yng nghanol y gaeaf.

Morgrug: yr ateb i ddiffyg gwrthfiotigau?                                         23ain Tachwedd 2016

Mae morgrug yn anifeiliaid sydd wedi fy rhyfeddu i erioed ac maen nhw’n dal i wneud hynny. Maen nhw’n perthyn i ddosbarth mawr y Trychfilod (yr Insecta) ac i urdd yr Hymenoptera - yr un urdd ag y mae’r gwenyn, gwenyn meirch a’r morgrug gwyn yn perthyn iddo. Maen nhw’n bryfaid cymdeithasol ac yn trefnu eu hunain mewn ffordd arbennig o fewn eu trefedigaethau.

Fel arfer mae tri gwahanol fath o unigolyn mewn nyth. Y frenhines ydi’r mwyaf yn y nyth, ac mae ganddi hi ddau bâr o adenydd. Y rhai lleiaf ydi’r gwrywod ac mae ganddyn nhw hefyd adenydd; mae’r gweddill i gyd yn weithwyr a does ganddyn nhw ddim adenydd.

Mi fydda i ar fy nghynefin a gweld morgrug yn ystod yr haf yn yr ardd ond mae gwahanol forgrug i’w canfod ym mhob rhan o’r byd bron. Mae un math wedi tynnu sylw gwyddonwyr yn ddiweddar, sef y morgrug sy’n ffermio ffwng fel bwyd ac mae’r rhain yn byw mewn ardaloedd trofannol yng Ngogledd a De America. Mi gychwynnodd morgrug wneud hyn tua 15 miliwn o flynyddoedd yn ôl ac maen nhw wedi bod yn hynod o lwyddiannus, ac erbyn hyn mae ‘na dros 200 o rywogaethau o forgrug sy’n ffermio ffwng.

Mae’r morgrug yma yn chwilota am blanhigion, yn torri darnau o’r dail, yn eu cario yn ôl i’r nyth ac yn bwydo’r dail i’r ffwng.  Yn eu tro, mae'r ffwng yn eu torri nhw i lawr er mwyn i’r morgrug allu eu bwyta yn haws. Mae’n enghraifft o gydymddibyniaeth rhwng y morgrug a’r ffwng: mae angen y naill ar y llall.

Mae’r ffordd mae’r morgrug yn gofalu am eu gardd ffwng a’r ffordd maen nhw’n cael gwared â gwastraff yn rhyfeddol ac mae gan wahanol aelodau o’r nyth waith penodol i’w wneud.  Y gweithwyr sy’n cario’r gwastraff a’r rhai sy’n gweithio ar y domen ydi’r gweithwyr hŷn yn y nyth, a’r oedolion ieuengach, iachach ydi’r rhai sy’n tendiad yr ardd ffwng. Fel arfer, mae’r domen y tu allan i’r nyth. Unwaith mae’r gwastraff wedi’i ollwng ar y domen, mae’r hen weithwyr yma yn ei symud o gwmpas er mwyn sicrhau ei fod yn pydru’n iawn.

Ond mae ‘na fwy na hyn i’r stori. Mae’r gwyddonwyr wedi darganfod fod ffwng diarth yn ymosod ar y nythod ambell dro ac yn lladd y ffwng a’r nyth. Mae ‘na bartner arall yn y stori yma, sef bacteria sy’n tyfu ar y morgrug ac yn rhyddhau cemegau i ddiogelu’r nyth rhag ffyngau eraill sy’n trio difetha’r nyth. Roedd gwyddonwyr wedi sylwi fod rhai morgrug hefo darnau bach gwyn ar eu cyrff ac yn edrych fel tasa nhw wedi eu gollwng mewn siwgr. Y rhain ydi bacteria mae’r morgrug yn ei storio ar eu cyrff a’r bacteria yma sydd â’r gwrthfiotigau a gwrth-ffyngau cryf iawn. Felly mae’r morgrug yn meithrin y bacteria sy’n cynhyrchu’r rhain ac sydd, yn eu tro, yn amddiffyn y nyth.

Un peth rydan ni’n ymwybodol iawn ohono'r dyddiau yma ydi fod angen gwrthfiotigau newydd ar ddyn. Mae’n debyg fod tua 700,000 o bobl ledled y byd yn marw bob blwyddyn o haint  sy’n medru gwrthsefyll cyffuriau. Felly mae chwilio am wrthfiotigau newydd o bwys mawr i ddynoliaeth.

Gwaith ymchwil sy’n digwydd dan arweiniad yr Athro Cameron Currie ym Mhrifysgol Wisconsin-Madison ydi’r gwaith ymchwil ar y morgrug yma, a be sy’n eithriadol o bwysig i ni, ydi fod y bacteria yma yn debyg i’r rhai mae cwmnïau fferyllol yn eu defnyddio i wneud gwrthfiotigau. Mae gwyddonwyr  eisoes yn dechrau paratoi’r gwrthfiotigau yma i’w profi nhw ar anifeiliaid a gweld os ydyn nhw’n mynd i weithio ar gyfer dyn. Y gobaith ydi y byddan nhw’n medru tynnu allan y rhai gorau o’r bacteria yma a’u defnyddio nhw i wneud gwrthfiotigau newydd ar gyfer y ddynolryw.

Mae’n rhoi ystyr cyfangwbl newydd greda i, i’r adnod “cerdda at y morgrugyn tydi ddiogyn; edrych ar ei ffyrdd ef, a bydd ddoeth.”  (Diarhebion: 6, 6)    

Moroedd swnllyd                                                                           16eg Tachwedd 2016

Tasa hi wedi bod y cyntaf o Ebrill, mi faswn i wedi amau yr hyn roeddwn i’n ei ddarllen yn fawr, ond doedd hi ddim. Darllen hanes ar wefan y BBC oeddwn i ynglŷn â’n moroedd ni.

Mae’n debyg fod y moroedd o amgylch Ynysoedd Prydain yn mynd mor swnllyd, nes bod pysgod fel y penfras (Gadus morhua; cod) a’r hadog (Melanogrammus aegllefinus; haddock) yn cael trafferth i gyfathrebu â’i gilydd. Ac os nad ydyn nhw’n gallu cyfathrebu â’i gilydd, mi allai hyn lesteirio eu gallu nhw i atgenhedlu, ac mi fydd hynny’n golygu llai o benfras yn y môr, a llai o ‘sgodyn a sglodion i ni!  

Ond sut ar wyneb y ddaear, neu’n hytrach ar wyneb y môr, ydach chi’n medru dysgu am rywbeth fel hyn? Gŵr o’r enw Steve Simpson a’i gydweithwyr ym Mhrifysgol Caerwysg sy’n cynnal arbrofion i ddysgu mwy am hyn, a’r dull maen nhw’n ei ddefnyddio ydi tynnu hydrophonau drwy ddyfroedd arfordirol i recordio’r sŵn yn y môr yn y mannau yma.    

Mae gwyddonwyr wedi sylweddoli ers tro fod mamaliaid y môr mawr yn cael eu heffeithio gan lygredd sŵn: rhai fel dolffiniaid, morfilod ag ati, fel mae pysgod ar y riffiau cwrel, er enghraifft y pysgod clown. Mae’r llygredd yma’n amharu ar y ffordd mae’n nhw’n cyfathrebu â’i gilydd ac mae pethau’n dechrau mynd o chwith.

Mae dolffiniaid yn defnyddio gwahanol synau fel chwibanu, trydar a sgrechian i gyfathrebu â’i gilydd. Maen nhw hefyd yn gallu dynwared synau’n dda iawn, er enghraifft chwibanu sy’n cael ei gynhyrchu gan ddyn. Mi fyddan nhw’n defnyddio gwahanol chwiban pan fyddan nhw wedi cael eu gwahanu oddi wrth eu teulu neu eu cyfeillion, pan fyddan nhw’n hapus neu pan fyddan nhw wedi cyffroi am rywbeth.

Erbyn hyn mae gwyddonwyr wedi deall fod pysgod hefyd yn defnyddio system debyg i gyfathrebu â’i gilydd a bwriad yr astudiaeth newydd ydi gofalu ein bod yn gwybod llawer mwy am bysgod mwy cyfarwydd sy’n y moroedd o amgylch Ynysoedd Prydain.  

Mae’n debyg fod gan y penfras yn arbennig alwadau  gweddol fanwl o’u cymharu â nifer o bysgod eraill. Maen nhw’n dirgrynu eu pledren nofio - y balŵn sydd tu mewn iddyn nhw - er mwyn gwneud sŵn. Maen nhw’n medru creu amrywiaeth o wahanol synau fel sŵn popian, rhochian a sŵn dwndrus.

Maen nhw hefyd yn gwneud sŵn pan maen nhw ar fin silio. Mae’r gwrywod yn canu ac wedyn mae’r benywod yn penderfynu os ydyn nhw’n dda i rywbeth cyn rhyddhau eu hwyau. Mae’r penfras yn aros yn weddol agos at wely’r môr pan fydd hi’n amser silio ac yna mi fydd un gwryw yn codi i’r wyneb ac mae ganddo fo tua 10 eiliad i gael ei gân o serenâd yn gywir. Os ydi hon yn plesio, yna mi wnaiff y fenyw ryddhau ei wyau. Os nad ydi hi’n hoffi be mae’n ei glywed, mi wnaiff hi nofio’n ôl i waelod y môr unwaith eto.

Mae’r penfras hefyd yn defnyddio sŵn i fordwyo, sefydlu tiriogaeth a rhybuddio eu grŵp os oes ‘na berygl yn agos. Mi all sŵn gan longau, drilio am olew a nwy ac unrhyw synau eraill rydan ni fel yr hil ddynol yn eu gwneud effeithio ar y synau yma a’r gweithgareddau sy’n gysylltiedig hefo nhw. 

Ychydig o waith sydd wedi’i wneud hyd yn hyn ac mae’r tîm yma yn gobeithio casglu data drwy deithio hefo caiac o amgylch Ynysoedd Prydain. Un peth nad ydyn nhw’n siŵr ohono fo ydi, oes gan y gwahanol bysgod wahanol dafodieithoedd. Mi wyddom fod tafodieithoedd gan adar a morfilod, er enghraifft, ond mae’n ymddangos fod hyn yn wir am y penfras hefyd. Wrth i’r moroedd gynhesu hefo newid yn yr hinsawdd, a physgod yn symud yn fwy i’r gogledd, tybed fyddan nhw’n adnabod tafodiaith ei gilydd?

Mae ‘na lawer iawn o gwestiynau i’w hateb felly ac mi fydd yn ddiddorol iawn gweld be fydd ffrwyth gwaith y grŵp yma o Brifysgol Caerwysg.    

Gialipi wirion                                                                           9fed Tachwedd 2016

Cael llun wnes i gan gymydog i mi. “Be ti’n feddwl o’r rhain? Mi dynnais eu llun ddiwedd mis Medi gerllaw traeth Llanddona”.

Roeddwn i wedi dotio. Fel y gwelwch chi o’r llun, mae ‘na glwstwr ohonyn nhw yn torheulo’n braf yn haul ha bach Mihangel. Rŵan gialipi wirion faswn i’n galw’r rhain ym Môn ond mi wn fod sawl enw arall arnyn nhw. Zootoca viviparia ydi’r enw gwyddonol arnyn nhw a common lizard yn Saesneg. Madfall ydi’r enw swyddogol arnyn nhw ond mae ‘na nifer o enwau Cymraeg eraill arnyn nhw (diolch i Eiriadur yr Academi) gan gynnwys budrchwilen, genau-goeg, genau goed, genau pry’ gwirion, gialan pen wirion, gialopi wirion, galape wirion, mablath, madlath, botrywilen a motrywilen. Byddai’n ddifyr dros ben clywed be ydi’ch enw chi arni hi.

Fel y gwelwch o’r llun, mae ei lliw yn amrywio’n fawr: fel rheol ryw liw brown ydyn nhw ond gall y lliwiau fod yn felyn, du a gwyrdd - fel un o’r rhai sy’n y llun. Fel arfer hefyd mae patrwm o farciau a llinell i lawr y cefn. Mi all oedolion dyfu i tua chwe modfedd o hyd (gan gynnwys y gynffon). Mae gan y gwrywod ben mwy a chorff teneuach na’r benywod ac mae ganddyn nhw chwydd reit amlwg lle mae’r gynffon yn cysylltu â’r corff. Mae bol melyn neu oren gan y gwrywod hefo marciau duon arno ond nid oes marciau ar fol y benywod ac mae’n olau.

Mae cen ar fadfallod ac fel rheol, maen nhw’n symud yn reit gyflym os ydi rhywun yn tarfu arnyn nhw. Fel arfer maen nhw’n byw ar y llawr ond mi wnewch eu gweld yn dringo ambell dro er mwyn cyrraedd mannau heulog. Mannau agored, sych a heulog ydi’r llefydd maen nhw’n eu hoffi ond yn ddigon agos at frwgaitch y medran nhw ddengid yn reit handi i mewn i’w ganol. Torheulo ar ddarn o bren maen nhw yma ond yn ddigon agos at lystyfiant y medran nhw guddio ynddo os oes angen.

Mae’n nhw’n frodorol i Ynysoedd Prydain a thrwy ganol a gogledd Ewrop ond mae niferoedd wedi bod yn gostwng yn y deyrnas Gyfunol yn ddiweddar, felly pleser o’r mwyaf oedd gweld cymaint â chwech hefo’i gilydd. Mi gysylltais â Roy Tapping o Cofnod am y rhain ac mi ddwedodd wrtha i eu bod wedi derbyn cofnod o bron yr un llecyn tua blwyddyn yn ôl, felly maen amlwg eu bod yn lecio eu lle yma.

Eu bwyd ydi llyngyr daear (mwydod neu bry genwair), gwlithod a thrychfilod.

Maen nhw’n anifeiliaid sy’n gaeafgysgu ac mi fyddan nhw’n aml yn gaeafgysgu mewn grwpiau hefo’i gilydd. Dewis hen gerrig neu greigiau mawr y byddan nhw neu hen ddarnau o bren a swatio i lawr dros y gaeaf rhwng mis Tachwedd a mis Mawrth. Ond, os cawn ni dywydd claear neu fymryn o haul yn ystod y gaeaf mi wnawn nhw ddod allan i chwilio am fwyd.

Mi fyddan yn deffro yn gynnar yn y gwanwyn yn dibynnu ar pa mor gynnes ydi hi, ac mi fyddan yn cymharu tua mis Ebrill. Yn ystod yr haf mi fydd y benywod yn gori ar yr wyau ond eu bod yn cadw’r wyau y tu fewn i’w cyrff ac yn ‘esgor’ ar hyd at unarddeg o rai bach byw tua mis Gorffennaf neu fis Awst. Mae’r rhai ifanc yn fach iawn – yn llai na dwy fodfedd o hyd ac yn dywyllach na’r oedolion.

Mi fyddan yn treulio’r misoedd nesaf yn bwydo hynny fedran nhw ar anifeiliaid diasgwrn cefn er mwyn magu digon o fraster i’w cadw dros y gaeaf. Wrth gael gafael ar eu bwyd, er enghraifft llyngyr daear, mi fyddan yn gafael ynddo ac yn ei ysgwyd yn reit dda i’w hurtio cyn ei lyncu.

Diolch byth nad ydyn nhw’n bethau digon mawr i fwyta dynion ynte!

Ail Natur 121                                         2 Tachwedd 2016

Ryw wag-symera roeddwn i tua canol mis Hydref, a sbïo allan drwy ffenestr y llofft ar yr ardd pan sylwais i ar ddwy frân yn bwyta afalau oedd wedi syrthio ar y llawr. Yna, mi sylweddolais fod plu gwyn ar gynffon un o’r brain ac fod y llall, oedd yn ddu i gyd, yn ryw dueddu i’w bwlio. Rydw i wedi sylwi ar blu gwyn ar y fwyalchen sawl tro ond ddim erioed o’r blaen ar frân. Tybed ydach chi?   

Diolch yn fawr iawn i bawb sy’n ysgrifennu llythyrau mor ddiddorol atom. Diolch i Edwyn Ellis, Dulas am ei lythyr difyr oedd yn cyfeirio ymhlith pethau eraill at y disgrifiad o’r crëyr glas fel “aderyn hefo coesau hir a phig fel cleddyf”. Efallai i chi gofio yn ôl ym mis Mehefin i Edwyn Ellis rannu penillion hyfryd  am enwau’r ffermydd godre’r Eifl hefo ni a minnau’n holi os oedd ‘na rai tebyg mewn ardaloedd eraill.

Rydw i’n ddiolchgar iawn i John Henry Jones, Llangefni am anfon copi o benillion Corwynt i ardal Llanddyfnan hefo enwau’r tai a rhai o’r cymeriadau. Pwy oedd y Corprol Syth a Bardd Tŷ’n Lôn tybed? Diolch yn fawr hefyd i Rhiannon Parry, Penygroes am roi enw llawn Corwynt, sef Owen Thomas ac adrodd hanes y teulu. Wel rŵan, dwi am holi’r un cwestiwn eto. Oes ‘na benillion cyffelyb mewn ardaloedd eraill?

Diolch hefyd i Ann Roberts am anfon hanes y dyn oedd yn casglu gelod yn Llyn yr Hendre ac yn eu cadw mewn jariau ar silff yn y Tyrpeg yng Ngwalchmai yn ystod dauddegau’r ganrif ddiwethaf. Mae’n rhaid eu bod yn dal i gael eu defnyddio yr adeg honno felly.

Roedd Morwenna Williams, Pentraeth yn holi am y bywyd gwyllt ar ôl ailblannu yng Nghoed y Brenin. Mae ‘na lawer llai o lystyfiant gwyllt, brodorol dan goed conifferaidd nag sydd ‘na dan goed fel y dderwen, yr onnen a’r fedwen. Yn yr un ffordd mae’n coed brodorol ni hefyd yn cynnal mwy o fywyd gwyllt. Mae brigau ucha’r coed yn cynnig lle a lloches i adar a gwiwerod i fyw ac adeiladu nythod a magu teulu. Mae’r ffrwythau’n fwyd i’r pryfetach, adar, gwiwerod a mamaliaid eraill. Mae amrywiaeth eang o drychfilod yn byw ar y coed, sydd, yn eu tro yn fwyd i’r adar. Trychfilod fel y gwenyn meirch, gwyfynod, chwilod ag ati sy’n byw ar y dail. Mi fydd rhai o’r llennyrch a gafodd eu llwyr gwympo yn cael eu hailblannu hefo coed conifferaidd i ddarparu pren, ac mi fydd rhai eraill yn cael eu plannu â choed brodorol ac yn y fan honno y medrwn ni ddisgwyl gweld yr amrywiaeth mwyaf o rywogaethau.

Diolch o galon i Elsi Roberts, Abergwyngregyn am anfon yr hanes am yr afal wedi gwreiddio ar goes Hypericum atom. Mi es i draw i weld y llwyn dail y Beiblau yng nghartref Elsi Roberts a chael croeso mawr yno. Yn anffodus roedd yr afal wedi syrthio erbyn i mi gyrraedd ond yr ateb i’r cwestiwn a welais i rywbeth tebyg o’r blaen ydi: Naddo, welais i erioed y fath beth a byddai’n ddifyr iawn gwybod os oes rhywun arall wedi gweld rhywbeth cyffelyb. Mi welais hefyd yr uchelwydd roedd hi wedi llwyddo i’w dyfu ar y goeden afalau.

Rydw i’n dal i ryfeddu at yr hyn sy’n dal i flodeuo yn yr ardd. Mae’r tywydd mor glaear nes bod pethau’n dal ati yn rhyfeddol o hwyr. Mae gen i un mynawyd y bugail glas hardd iawn sy’n tyfu dan y coed rhosys (sydd hefyd yn dal yn eu blodau), a wyddoch chi be - roedd ‘na gacwn yn dal i fela yn ei blodau ddydd Gwener diwethaf!   

Ffrwythau’r Hydref                                                                 26 Hydref 2016

Do, dwi wedi cael bod yn crwydro unwaith eto a mynd draw i’r bwthyn bach yng nghanol y goedwig yng Ngwlad Pwyl. Roedd hi’n syndod y gwahaniaeth mewn deufis yn y gornel fach hon. Roedd hi’n boeth yna ddechrau Awst ond erbyn hyn, roedd brath ar y gwynt ac angen lapio amdanaf yn dynn cyn mentro allan.

Un o’r coed hardd sy’n yr ardd ydi coeden cnau Ffrengig (Juglands regia; walnut) ac roedd y dail yn dechrau troi eu lliw o wyrdd i felyn tyner. Mae’n goeden llydanddail, fawr sy’n medru tyfu i tua 35 metr o uchder ac mae hi’n un sy’n hoffi digon o haul ac yn tyfu’n dda os oes digon o le o’i chwmpas.

Mewn coeden ifanc, mae’r rhisgl yn llyfn ac yn lliw brown olewydd ond wrth i’r goeden heneiddio, mae lliw y rhisgl yn troi’n arian neu lwyd.

Roedd hon yn goeden aeddfed ac roedd y ffrwythau, y cnau Ffrengig wedi disgyn ar y llawr  gan roi llond powlen o gnau i’w bwyta.

Mae ‘na wiwer goch hefo blew du ar ei chynffon yn ymweld â’r goeden hon er mwyn bwyta’r cnau – a wela i ddim bai arni!

Mae pren y goeden cnau Ffrengig yn bren caled ac mae coeden sydd newydd ei thorri hefo lliw oren/frown ar y coedyn ond o fewn ychydig ddyddiau mi fydd wedi tywyllu yn frown. Unwaith mae wedi sychu, mae’r lliw yn frown tywyll cyfoethog ac yn aml iawn, mi fydd siapiau diddorol yn y pren ac mae galw mawr amdano gan grefftwyr. Defnyddiwyd y pren i wneud dodrefn, gitarau, bwlyn drysau a handlenni.

Mae’r goedwig yn gyfuniad o goed pîn a choed llydanddail fel y fedwen a’r dderwen ac roedd yn wych mynd am dro ar hyd rhodfeydd y goedwig gan wylio dail y bedw yn disgyn am fy mhen fel conffeti.

Dwi’n gwerthfawrogi mynd am dro drwy’r goedwig ac erbyn hyn roedd ffrwythau yn y goedwig hefyd – sef y madarch. Mae amrywiaeth dda yma ac mae casglu madarch yn ei dymor yn bwysig i’r trigolion lleol.

Yr un madarch dynnodd fy sylw i’n fwy na dim oedd amanita’r gwybed (Amanita muscaria; fly agaric) ac roedd ‘na nifer ohonyn nhw yn y goedwig.

Mae’n hawdd iawn adnabod y madarch yma oherwydd ei gap coch a’r smotiau gwyn siâp triongl sydd arno. Mae’n debyg ei fod yn cael yr enw amanita’r gwybed am fod pobl yn arfer a’i dorri’n ddarnau a’i roi mewn soser o lefrith i hurtio gwybed neu bryfed yn ystod yr Oesoedd Canol.

Mae’r cyffur sydd yn y ffwng yn achosi i ddyn weld rhithiau neu ddrychiolaethau. Mae o’n cael yr un effaith â diod feddwol ac yn cael ei ddefnyddio gan y Lapiaid i’r perwyl hwn. Yr hyn maen nhw’n ei wneud ydi sychu’r cap a’i lyncu heb ei gnoi ac mae’r effeithiau’n dechrau dangos ar ôl ryw ugain munud. Mae’n effeithio system nerfol y corff ac mi fydd y person yn aml yn tynnu neu’n plycio yn ei gwsg. Mi fydd hyn yn cael ei ddilyn gan gyfnod o benysgafndod a chwsg trwm iawn.

Yn ystod y cyfnod yma, mi fydd y madarch yn aml yn cael ei chwydu, ond mae ei effeithiau’n para ac mi fydd y person yn gweld gweledigaethau yn glir iawn. Wedi iddo ddeffro, mi fydd yn teimlo’n grêt ac yn arbennig o fywiog ac ambell waith yn credu eu bod yn gallu gwneud pethau oedd y tu hwnt i’w allu, fel hedfan er enghraifft. Mae ‘na dybiaeth fod y Lapiaid wedi darganfod effeithiau amanita’r gwybed drwy sylwi ar yr effaith roedd y madarch yn ei gael ar y ceirw oedd yn ei fwyta.

Be oedd yn fy rhyfeddu i oedd fod ‘na lai o’r madarch yma bob tro roeddwn i’n mynd am dro: mae’n rhaid fod rhyw anifail bach yn eu bwyta ac mi fasa wedi bod yn ddiddorol iawn gweld be oedd yn eu bwyta.

Bwlch Nant yr Arian                                                                                 19 Hydref 2016

Roeddwn i wedi bod ym Mwlch Nant yr Arian o’r blaen ac mae o’n lle hudolus. Rhag ofn na fuoch chi yno, mae o ar yr A44 ychydig i gyfeiriad Aberystwyth o Bonterwyd. Ond roedd ‘na rywbeth ychydig yn wahanol am y lle y tro hwn; roedd o’n fwy agored rywsut ac mi wyddwn i pam - roedd ‘na nifer o goed llarwydd wedi eu cwympo yno.

Mae Canolfan Ymwelwyr Bwlch Nant yr Arian ar lan llyn ac mae ‘na gaffi braf iawn yno lle medrwch edrych dros y llyn wrth gael eich paned. Mae’r ganolfan yn un o’r rhai sy’n bwydo’r barcud coch ac felly mae cyfle i’w gweld yn bwydo bob pnawn. Fel mae’n digwydd, roedd un yn hofran uwchben wrth i mi gyrraedd; mae o’n aderyn trawiadol ac yn un rydan ni bellach yn ei gymryd yn ganiataol yng Nghymru.

Mae ‘na bwyslais ar weithgareddau awyr agored ym Mwlch Nant yr Arian ac mae pobl yn tyrru yma i feicio mynydd, rhedeg a cherdded. Mae’r ardal hon yn goedwig sy’n gorchuddio tua 35,000 o erwau yng ngorllewin Powys a Cheredigion ac mae yng ngofal Cyfoeth Naturiol Cymru. Mi ges i gwmni Gareth Owen, rheolwr y Ganolfan a Greg Jones sy’n Gynlluniwr Coedwigoedd ar y safle ac mi eglurodd Greg eu bod wedi gorfod llwyr gwympo rhannau helaeth o goed llarwydd yma oherwydd Phytophthora ramorum, sef y ffwng sy’n effeithio ar goed llarwydd.

Roedd y Phytophthora wedi ei ddarganfod mewn un lle yn 2012 ar safle fymryn i’r de o’r Ganolfan ac roedd y cwestiwn yn codi wedyn o sut y dylid ei reoli. A ddylid cwympo'r ychydig goed oedd wedi eu heffeithio yn unig neu a ddylid llwyr gwympo er mwyn sicrhau nad oedd haint y llarwydd yn dychwelyd? Penderfynu clirio’r cyfan wnaed yma er mwyn ceisio sicrhau na fydd yr haint yn dychwelyd. A dyna pam roeddwn i wedi sylwi ar ddarnau agored o amgylch y llyn – roedd hwn hefyd yn ddarn ble roedd y llarwydd wedi eu llwyr gwympo.

Y cwestiwn roeddwn i isio ateb iddo, oedd sut maen nhw’n darganfod yr haint. Mae’r llarwydden yn goeden gonifferaidd sy’n bwrw ei nodwyddau dros y gaeaf a hon ydi’r goeden sy’n rhoi’r lliw aur hyfryd mewn clytwaith o goed coniffer yr adeg hon o’r flwyddyn. Yn y gwanwyn mae nodwyddau ifanc ir, gwyrdd golau i’w gweld arni. I ganfod os oes haint ai peidio maen nhw’n edrych ar y coed yn y gwanwyn. Os ydi’r nodwyddau’n dechrau troi’n frown yn y gwanwyn, yna mae angen cymryd golwg eto. Gan fod erwau o goed i gadw llygad arnyn nhw, yr hyn sy’n digwydd ydi hedfan uwch eu pen mewn awyren gan chwilio am y rhai sy’n newid eu lliw yn y gwanwyn.

Unwaith maen nhw’n sylweddoli fod problem gyda’r coed llarwydd, yna maen nhw’n cymryd samplau ac yn anfon darnau o’r canghennau a’r nodwyddau i labordy i wneud profion arnyn nhw. Mae sborau Phytophthora yn cael eu cario yn yr awyr gan y gwynt, ar ddillad, gan anifeiliaid, ar beiriannau, ar feiciau, ar esgidiau a gan gerddwyr. Fe eglurodd Gareth mai dyma pam mae cymaint o bwyslais ar lendid mewn safleoedd fel Bwlch Nant yr Arian. Maen nhw’n gofyn i bawb sy’n ymweld â choedwigoedd i sicrhau fod ceir, beiciau ac esgidiau yn lân – yn arbennig felly os ydych chi’n rhywun sy’n ymweld â nifer o safleoedd tebyg - er mwyn ceisio atal y ffwng rhag lledaenu o un safle i’r llall.

Mae rhai o’r rhannau a gafodd eu clirio yma wedi eu plannu gyda tua 12,000 o goed brodorol – rhai fel y dderwen, masarnen fach, bedwen, y ddraenen wen, y ddraenen ddu a’r geiriosen ddu. Y gobaith drwy wneud hyn ydi y bydd modd osgoi llwyr gwympo a ffwng y llarwydd yn y dyfodol ac y bydd cyfle i fwynhau gogoniant y safle hon drwy’r coed brodorol.

Gelod                                                                                               12 Hydref 2016

Erstalwm roedd gelod yn cael eu defnyddio yn rheolaidd wrth drin cleifion, a hynny at bob math o afiechydon. Mi fedra i gofio'r Athro Bryn M. Jones yn adrodd ei hanes wrthym ni fyfyrwyr yn Aberystwyth fel roedd o’n gwneud gwaith ymchwil ar y gelod. Ymchwilio i sut roedd gelod yn llwyddo i gael gwaed i lifo o gorff dyn oedd o ac mi fedra i ei gofio yn dweud wrthym sut roedden nhw’n cael gafael ar y deunydd crai. Y dull oedd cerdded yn droednoeth i mewn i byllau ac aros i’r gelod ddod amdanyn nhw i sugno eu gwaed ac wedyn eu tynnu oddi ar y coesau a’i rhoi i gadw.

Pan ddwedodd Emyr Humphreys o Cyfoeth Naturiol Cymru wrtha i fod ‘na gelod (Hirundo medicinalis; European medicinal leech) yng Nghors Bodeilio ac y basa fo’n fodlon dangos i mi ble roedden nhw, roeddwn i’n gobeithio yn fy nghalon nad oedd o’n disgwyl i mi gerdded yn droednoeth i byllau yn y gors yn nhymor yr hydref! Doedd dim rhai i mi boeni fel mai’n digwydd ond mae angen un neu ddau o bethau arnoch chi os ydach chi’n dymuno mynd i hela gelod.

Y peth cyntaf ydach chi ei angen ydi pâr reit nobl o wellingtons, ac mae rhwyd a bwced wen yn lot o help hefyd (i’w dal nhw). Mae’r dull yn weddol syml ac yn lot fawr o hwyl. Cerdded yn reit dalog i mewn i ddŵr mewn pwll sydd ei angen gan wneud gymaint o stomp ag y medrwch chi hefo’ch wellingtons nes mae’r dŵr yn troi’n frown ac yna aros yn llonydd am ychydig. Mewn gwirionedd, dynwared sut y buasai anifeiliaid yn cerdded i’r dŵr i yfed: cerdded i mewn a thindroi am ychydig. Mae gelod yn glynu at anifeiliaid eraill yn ogystal â dyn.

Rŵan tasa hyn wedi gweithio’n iawn, mi fasa ni wedi gweld y gelod yn nofio drwy’r dŵr tuag atom ni ac yn glynu yn ein wellingtons – diolch byth nad oeddwn i’n droednoeth. Mi all oedolion fod yn gymaint ag wyth modfedd o hyd, sy’n lot rhy hir i fod yn sugno fy ngwaed! Fel arfer maen nhw’n wyrdd, brown neu gyfuniad o’r ddau liw ond maen nhw’n edrych yn dywyllach yn y dŵr, ac mae ganddyn nhw linell goch i lawr eu hochr.

Mae ganddyn nhw ddau sugnwr, un ar bob pen i’w corff, sy’n cael eu galw’n sugnwr y pen blaen a sugnwr y pen ôl. Mae’r un ar y pen ôl fel arfer yn cael ei ddefnyddio i ddwyn pwysau i symud, ond mae’r un ar y pen blaen hefo gên a dannedd (ie, dannedd!) a’r darn yma sy’n glynu at y croen noeth ac yn dechrau bwydo.

A dweud y gwir mae gan gelod sy’n cael eu defnyddio’n feddyginiaethol dair gên fel arfer a thua cant o ddannedd i frathu’r truan maen nhw’n cael gafael arno, ac mi fyddan yn gadael marc siâp Y mewn cylch ar y croen. Wedi torri’r croen a chwistrellu gwrthgeulydd (hirudin) ac anaesthetig i mewn, maen nhw’n dechrau sugno gwaed. Mi all oedolyn sugno hyd at ddeng gwaith ei bwysau ei hun mewn un pryd, ac mae tua 5-15ml o waed yn gyffredin.

Eu cynefin ydi pyllau a ffosydd dŵr croyw hefo digon o dyfiant o’u cwmpas nhw, a hynny mewn hinsawdd tymherus. Mae gelod yn ddeurywiol, hynny ydi mae nodweddion benywaidd a gwrywaidd ar yr un anifail ac mi all ddodwy tua hanner cant o wyau yn agos, ond nid dan, ddŵr ac mewn mannau cysgodol, llaith fel arfer.

Mi fu gormod o gasglu ar gelod yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac mi wnaeth hynny sigo poblogaethau, yn ogystal â draeniad tir yn arwain at ddirywiad mewn cynefin sy’n addas iddyn nhw. Fe ddaeth y tractor yn lle’r ceffyl ac maen nhw’n reit hoff o fwydo ar goesau ceffylau.

Mae’r rhywogaeth yma yn cael ei hystyried yn brin erbyn heddiw ac felly yn cael ei gwarchod. Roedd llawenydd cyffredinol felly pan ganfuwyd fod bron i ddau gant ohonyn nhw yn y gors. Yn anffodus, ddaeth yr un ohonyn nhw i fy ngweld i, ond roedd Emyr yn amau mai gostyngiad yn y tymheredd oedd yn gyfrifol am hyn.

H’mm, mi fydd yn rhaid i mi ddŵad yn ôl yr haf nesa.